Begin oktober kwam de LIFE IP Deltanatuur stuurgroep bijeen in de Everdingerwaard, een natuurgebied op de zuidoever van de Lek en een mooi voorbeeld van een natuurlijke klimaatbuffer. Het gebied is 93 hectare groot, waarvan 75 hectare sinds 2004 in eigendom is van Het Utrechts Landschap. Onder leiding van boswachter Hugo Spitzen wandelde de groep door het veelzijdige landschap met historische waarde waarin gewerkt wordt aan de rivierveiligheid (door ruimte te creëren voor de rivier) en klimaatbestendigheid, het besloten karakter behouden is en de nieuwe natuur zich nog steeds ontwikkelt.
De stuurgroep was uitgenodigd door de Coalitie Natuurlijke Klimaatbuffers (actiehouder van één van de LIFE IP Deltanatuur veldprojecten) voor een veldbezoek aan dit natuurgebied dat een interessante ontwikkelingsgeschiedenis kent. Onderwerpen die tijdens het bezoek aan bod kwamen: hoe het realiseren van natuurdoelen hand in hand kan gaan met waterveiligheid, hoe er meer en beter samengewerkt kan worden en de werking van het gebied als natuurlijke klimaatbuffer.
Hogere waterstand in de uiterwaarden
De Everdingerwaard is een voorbeeld van een gebied waarin de bevaarbaarheid van de rivier, de waterveiligheid, extensief agrarisch gebruik, de natuur en beleving nauw met elkaar verbonden zijn. De in 1960 aangelegde stuw in de Lek bij Hagestein zorgt er sinds decenia mede voor dat de rivier voldoende vaardiepte heeft en een belangrijke rol kan spelen in de waterhuishouding van een deel van Nederland. Bovenstrooms van de stuw verdween daardoor echter wel de getijdenwerking nagenoeg en vlakte de rivierdynamiek af. Daarnaast trad door de hogere grondwaterstand in de uiterwaarden (vooral langs de dijk, in de oude rivierstrang) rivierkwel uit. Omdat boeren bij voorkeur droge voeten houden, werd daarom het bekade deel van de uiterwaarden bemaald. Ook voor de visstand had de stuw negatieve effecten: het vormde een grote barrière voor vissen die vanuit zee de rivier optrekken om te paaien.
Herinrichting
Van 2002 tot 2008 is daarom onder verantwoordelijkheid van het Waterschap Rivierenland gewerkt aan de herinrichting van het gebied. Tussen 2000 en 2006 zijn de uiterwaarden uitgegraven, waarbij de vrijkomende klei gebruikt werd voor dijkverzwaring. Om de buitendijkse bebouwing van het dorp Everdingen is een nieuwe kade aangelegd. Het gebied tussen de geulen en de dijk buiten de kade ter hoogte van Everdingen is opgehoogd om te voorkomen dat het permanent onder water zou komen te staan.
Building with nature
In het westelijk deel van de uiterwaard is een tweezijdig aangetakte geul aangelegd die bij hoog water functioneert als een meestromende nevengeul: een mooi voorbeeld van building with nature. Dit “bouwen met de natuur” (ook wel eco-engineering genoemd) is een nieuwe manier van ontwerpen waarbij het natuurlijk systeem het uitgangspunt is. Deze westelijke geul in de Everdingerwaard staat in direct contact met de Lek en is vijftig meter verwijderd van de winterdijk. Bij de uiterwaardvergraving zijn langs deze nevengeulen in de uiterwaard lage moerasachtige zones ontstaan.
Natuurontwikkeling
Door de herinrichting heeft de natuur in de Everdingerwaard een flinke positieve boost gekregen: er is een veelzijdig landschap ontstaan van hooilanden, rietkragen, strangen, slikplaten, rivieroevers, meidoornhagen en moerasbos. In het voorjaar en de zomer gonzen de rietkragen van de kleine karekieten, bosrietzangers, blauwborsten en andere kleine zangvogels. Op de slikplaten en langs de oevers van de strangen dribbelen witgatjes, oeverlopers, groenpootruiters en kluten driftig op zoek naar voedsel. Ook weidevogels die in de omliggende weidegebieden broeden, zoals tureluur en grutto, vinden een rijk gedekte tafel. De – ook op deze dag door de deelnemers waargenomen - zeearend bezoekt als majestueus symbool van de nieuwe deltanatuur het gebied regelmatig. En dankzij de vistrap bij de stuw bij Hagestein kunnen vissen weer stroomopwaarts de Lek opzwemmen en eventueel de aangetakte nevengeul in om te paaien.
Ruimte voor de rivier en de natuur
Met de herinrichting wordt er in de Everdingerwaard ruimte geboden aan de rivier ten behoeve van de waterveiligheid én wordt er gezorgd voor natuurontwikkeling. Hierbij zijn er slimme oplossingen gevonden voor doelen waarvan het aanvankelijk leek dat deze wat minder makkelijk met elkaar te verbinden waren. Zo zijn objecten in de rivier een goede plek om onderwaternatuur tot ontwikkeling te laten komen, maar zijn deze obstakels uit den boze om een goede doorstroming van de rivier te kunnen garanderen. Door echter in de rivier dichtbij en parallel aan de oever een boom te leggen en die goed te verankeren met staalkabels, vormt dit “rivierhout” toch een plek voor onderwaternatuur om zich te ontwikkelen zonder dat het een obstakel vormt voor de doorstroming. Hetzelfde geldt voor de palenrijen die aan de oever van de rivier geslagen zijn: ze vormen vooroevers in de luwte waar planten prima kunnen groeien zonder dat ze een obstakel vormen voor de doorstroming.
Beheer
Op de strook tussen de zomerkade en de Lek is nu ook spontaan waardevolle nieuwe natuur aan het ontstaan. Voor dit gedeelte van het gebied ontbreekt echter nog een goed beheerplan door onduidelijkheid over het eigenaarschap (officieel is deze strook van Rijkswaterstaat, maar deze mag het beheer niet zomaar aan het Utrechts Landschap overlaten, het moet op de markt worden aanbesteed). Een duidelijk voorbeeld van een belangrijk governance-vraagstuk en één van de redenen waarom het LIFE IP Deltanatuur programma gestart is. Een aanpak als bijvoorbeeld Integraal Riviermanagement zou een oplossing kunnen bieden. Hierbinnen kunnen doelen op het gebied van waterveiligheid en natuurbeheer beter aan elkaar gekoppeld worden. Dan kan er aan beide belangrijke aspecten aandacht besteed worden en ontstaat waardevolle en robuuste deltanatuur.
Inspelen op klimaatverandering
Met een heringerichte Everdingerwaard en de natuurontwikkeling die meer ruimte krijgt, gaat het gebied een volgende fase in: het beter inspelen op de gevolgen van de klimaatverandering en de extremen die er gaan optreden in de hoeveelheid water in Nederland die afgevoerd moet worden. Hierin spelen de rivier zelf, de stuwen in de rivier en de uiterwaarden een belangrijke rol. En dan niet alleen bij te veel water door extreme regenval of afvoer van grote hoeveelheden water uit de Rijn door smeltwater of extreme regenval in het bovengebied van die rivier. Ook droogte in de rest van Nederland heeft invloed op de waterstand van de Lek en de natte natuur van de uiterwaard.
Dit bleek toen op 6 augustus 2018 de stuw bij Hagestein open werd gezet vanwege de droogte. Hierdoor was het mogelijk om meer rivierwater af te voeren naar de gebieden die te maken hadden gekregen met verzilting door het landinwaarts stromende zeewater en werden de negatieve gevolgen ervan voor de landbouw en de natuur in die gebieden beperkt.
Natuurlijke klimaatbuffer
Deze wisselende omstandigheden vragen om een aanpak die meegroeit met de gevolgen van de klimaatverandering. Een aanpak waarin natuurlijke processen de ruimte krijgen en een rol vervullen bij het opvangen van water. Door het gebied te laten fungeren als een natuurlijke klimaatbuffer levert het op een natuurlijke en duurzame manier een bijdrage aan het klimaatbestendig maken van Nederland.
Opschalen
Om meer kennis over natuurlijke klimaatbuffers uit te wisselen, meer slagkracht te hebben en natuurlijke klimaatbuffer pilotprojecten op te schalen, is in 2008 de Coalitie Natuurlijke Klimaatbuffers (CNK) opgericht: een samenwerkingsverband van acht natuurorganisaties die samen met tal van partners (waaronder LIFE IP Deltanatuur) natuurlijke klimaatbuffers realiseren om Nederland veiliger te maken. De ervaringen uit deze pilotprojecten kunnen gebruikt worden om toe te passen in andere gebieden in Nederland. Om hierin concrete handvatten te bieden, heeft de CNK een onderscheid gemaakt in zes verschillende typen natuurlijke klimaatbuffers die elk een oplossing bieden voor een uitdaging van de gevolgen van de klimaatverandering.
Groenblauwe ruimte
De Everdingerwaard is een natuurlijke klimaatbuffer van het type Groenblauwe ruimte. Dit type natuurlijke klimaatbuffer biedt ruimte voor water in en om lagergelegen natuurgebieden en in natuur langs de grote rivieren door een zo breed mogelijk winterbed te creëren. Zo kunnen grote hoeveelheden water na langdurige regenval of tijdens piekbuien naar de natuurgebieden afgevoerd worden en is daardoor een lager waterpeil mogelijk dan in een nauwe bedding. Op deze manier houdt het omliggende stedelijk en landelijk gebied droge voeten en ontstaat een bijzondere moeras- of riviernatuur met hoge recreatieve waarde.
Waardevolle rol
De ingerichte uiterwaarden van de Lek rondom Everdingen functioneren inmiddels als natuurlijke klimaatbuffer. Dit waardevolle gebied zal in het veranderende klimaat een nog belangrijkere rol gaan spelen in het veilig, aantrekkelijk en klimaatbestendig maken van Nederland. Hierbij ondersteunt het LIFE IP Deltanatuur programma de Coalitie Natuurlijke Klimaatbuffers bij het opschalen van de eerdere pilotervaringen, het initiëren van nieuwe pilots en het uitwisselen van ervaringen.
Wil je meer weten over het LIFE IP Deltanatuur natuurlijke klimaatbuffers project? Kijk dan hier. Wil je meer weten over de verschillende typen natuurlijke klimaatbuffers? Kijk dan hier.
Bron: Stichting het Utrechts Landschap, Beheerplan Everdingerwaard 2010-2020 (Stichting het Utrechts Landschap) (pdf), Natuurlijke Klimaatbuffers